Zagadnienie sprawczości w życiu jest ściśle związane z pytaniem o jego sens. Deterministyczny pogląd na człowieka sprowadza sens życia do zasobów biologicznych – „nośnika genów”. Autodeterminizm głosi, że człowiek może  dokonywać autonomicznych wyborów.

Poszukiwanie ludzkiej natury

Philip Zimbardo przeprowadził jeden z najbardziej spektakularnych eksperymentów, znany dziś pod nazwą „stanfordzkiego eksperymentu więziennego”. Pokazał w nim, jak role społeczne determinują zachowania ludzkie. Eksperyment odbywał się w więzieniu stworzonym specjalnie na potrzeby badania. Studenci losowo przydzieleni do grupy więźniów albo strażników zaczęli zachowywać się bardzo agresywnie. Podczas gdy „strażnicy” poniżali „więźniów”, badacz odkrywał naturę człowieka.

Za kulisami

 Wiele lat po tym jak eksperyment ze Stanford wszedł do kanonu elementarnej wiedzy psychologicznej, Zimbardo przyznał, dlaczego przed laty przerwał eksperyment. Otóż jego ówczesna narzeczona, Christine Maslach, w akcie ludzkiej odwagi i wolnej woli zagroziła, że go nie poślubi, jeżeli nie przerwie eksperymentu. To bardzo ciekawe, że naukowiec, który spędził całe lata na analizowaniu uwarunkowania zła w człowieku, obecnie prowadzi badania nad aktami heroizmu (więcej na stronie: http://heroicimagination.org/). Jedną z wielu definicji odwagi jest zachowywanie się odmiennie od tego, jak zachowują się wszyscy wokoło. W kontekście organizacyjnym można to nazwać alarmowaniem. W akcie alarmowania, jednostki lub grupy mniejszościowe stają w obronie łamanych praw czy wartości. W ten sposób zainterweniowała Maslach, dostrzegając, że eksperyment naukowy jest ważniejszy od ludzkiej godności.

Istota wolnej woli

Tak więc wolna wola może oznaczać ryzyko utraty czegoś w imię bronienia wyższych wartości. Wolna wola to cecha charakterystyczna ludzkiej osoby. To ona odróżnia nas od zwierząt. Jest nieodzownym warunkiem odpowiedzialności. Bez wolnej woli nie byłoby odpowiedzialności prawnej, sądów, sędziów, adwokatów, wyroków, więzień. To mógłby być ciekawy temat na książkę – świat, w którym nie ma wolnej woli. Oczywiście zmęczenie, alkohol, narkotyki, niedorozwój płata czołowego mózgu oraz wiele innych – osłabiają naszą wolną wolę. Ludzie, którzy podążają za swoimi instynktami, są bardziej przewidywalni i łatwiej jest nimi manipulować. Założenia deterministyczne uzasadniają rację bytu badań i działań marketingu.